પાનસિંહ તોમરનો રાઇટર સંજય ચૌહાણ કહે છે કે સ્ક્રીપ્ટરાઇટર બનવું હોય તો ખોટું બોલતા શીખી જાવ

દિપક સોલીયા, તેજસ વૈદ્ય અને સંજય ચૌહાણ

પાનસિંહ તોમર ફિલ્મની સાથે તેજલીસોટાની જેમ કોઇ નામ બહાર આવ્યું હોય તો એ છે લેખક સંજય ચૌહાણ. સંજય ચૌહાણે અગાઉ મૈનેં ગાંધી કો નહીં મારા, આઇ એમ કલામ, સાહેબ બીવી ઔર ગેંગસ્ટર જેવી ફિલ્મો લખી છે. ફિલ્મનો મુખ્ય હીરો કે હીરોઇન હમેશા સ્ક્રીપ્ટ જ કહેવાય છે પણ લેખકે જે સ્ક્રીપ્ટ સખી હોય છે એ જ્યારે પડદે ભજવાય છે ત્યારે એમાં ઘણા ફેરફાર થઇ જતાં હોય છે. આવી પરિસ્થિતિમાં ફિલ્મનો મૂળ લેખક ઘણી વખત હાંસીયામાં ધકેલાઇ જતો હોય છે. જો કે હવે પ્રમાણમાં એવી ફિલ્મો બની રહી છે. જેમાં લેખક ઉગીને દેખાતો હોય. સંજય ચૌહાણ આવું જ એક ઉગીને આંખે વળગે એવું નામ છે. થોડા દિવસ પહેલા મુંબઇના ઉપનગર અંધેરીમાં એક ફેસ્ટીવલ યોજાયો હતો. જેમાં એક ઇન્ટરેક્ટિવ સેશનમાં સંજય ચૌહાણે ફિલ્મલેખન વિષે ઘણી પેટછૂટી વાતો કરી હતી. એ વાતો માત્ર ફિલ્મલેખન જ નહીં કોઇ પણ પ્રકારના લેખનની ધાર કાઢવામાં કાનસનું કામ કરે એવી હતી. સંજય ચૌહાણના જ શબ્દોમાં જ એ વાતો સાંભળો...

સ્કીપ્ટરાઇટર બનવું હોય તો ખોટું બોલતા આવડવું જોઇએ

જેમણે ફિલ્મ સ્કીપ્ટરાઇટર બનવું છે તેને ખોટું બોલતા આવડવું જોઇએ. હું બેકાર હતો. મારા માથે મકાનનું ત્રણ મહિનાનું ભાડું ચઢી ગયું હતું. કોઇ ફિલ્મ મારા હાથમાં નહોતી. એક દિવસ એક ફિલ્મમેકરનો કૉલ આવ્યો. મેં કહ્યું કે હું મીટીંગમાં છું. કલાકમાં કૉલબૅક કરું છું. દરમ્યાન મનમાં ફડકો પેઠો કે કલાકમાં તો આ ફિલ્મમેકર બીજા કોઇક લેખકને પકડી લેશે. કલાકને બદલે મેં તરત જ પંદરેક મિનિટમાં તેમને કૉલ કર્યો અને કહ્યું કે મીટીંગ પતી ગઇ છે. બોલો ક્યાં મળવાનું છે? ખરેખર તો હું કોઇ મીટીંગમાં હતો જ નહીં. બેકાર હોવા છતાં પણ મીટીંગમાં છું એવું બોલવાનું કારણ એટલું જે કે ફિલ્મમેકરને ખબર ન પડવી જોઇએ કે મારી પાસે કામ નથી. નહીંતર, એ શોષણ કરે. તેથી ફિલ્મો લખવી હોય તો પહેલો નિયમ એ કે ખોટું બોલતા આવડવું જોઇએ.

ફિલ્મ માટે આઇડીયા ક્યાંથી આવે છે ?

તમને બધાને સવાલ થતો હશે કે લેખકને આઇડીયા ક્યાંથી આવે છે ?  આના માટે એક કિસ્સો કહીશ. મને એક વખત એક પ્રોડ્યુસરે કૉલ કરીને બોલાવ્યો અને કહ્યું કે મારી ફિલ્મની સ્ક્રીપ્ટ તૈયાર છે. તારે માત્ર ડાયલૉગ્સ લખવાના છે. આ લે ડીવીડી. મતલબ કે અંગ્રેજી ફિલ્મ જોઇને મારે હિન્દી ફિલ્મ માટે ડાયલોગ્સ લખાવના હતા. એ ડીવીડી ફિલ્મ લાઇફ ઇઝ બ્યુટીફુલની હતી. હું તો બે ઘડી એ પ્રોડ્યુસરને જોઇ જ રહ્યો. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આઇડીયા ડીવીડીમાંથી આવતા હોય છે. અલબત્ત, દર વખતે આવું નથી થતું પણ ઘણી વખત આવું થતું હોય છે. મૌલિકતાની રૂહે વાત કરીએ તો લેખકને આઇડીયા દરેક ઠેકાણેથી મળતા હોય છે. છાપાંમાંથી આઇડીયા મળે છે. કોઇ બે દોસ્ત વાતો કરતા હોય તો એમાંથી આઇડીયા મળે છે. શરત માત્ર એટલી જ કે લેખકના આંખ,કાન, નાક ખુલ્લા હોવા જોઇએ.  

ફિલ્મની સ્ક્રીપટનું સૌથી મજબૂત અંગ ક્યું ? પૂછાયેલા આ સવાલના જવાબમાં સંજય ચૌહાણે કહ્યું હતું કે ફલ્મની કહાણી જેટલી મૌલિક હોય એટલી સ્ક્રીપ્ટ વધુ મજબૂત બને છે. એક વખત એવો હતો કે અંગ્રેજી ફિલ્મોમાંથી ઉઠાંતરી કરીને એને હિન્દી જામો પહેરાવી દેવામાં આવતો હતો. હજી પણ આ ઉઠાંતરી પ્રવૃત્તિ ચાલે છે. પરંતુ હવે ઓછી થઇ રહી છે. કારણકે, ટ્વેન્ટીથ સેન્ચ્યુરી ફોક્સ સહિતની વિદેશી ફિલ્મકંપનીઓ હવે દાવા માંડે છે. તેથી અગાઉ જે પ્રોડ્યુસરો રાઇટરને ડીવીડી ધરી દેતા હતા એ હવે સામેથી કહે છે કે મૌલિક કહાણી લાવો. તેથી મૌલિક પટકથા લખનારા માટે અત્યારનો સમય ખૂબ સારો છે.

દર્શકો હમેશા સ્ક્રીપ્ટ કરતાં આગળ ચાલતા હોય છે

સ્કીપ્ટ લખતી વખતે એક વાત હમેશા મનમાં યાદ રાખવાની કે દર્શકોને બેવકૂફ ક્યારેય નહીં ગણવાના. તમે લખેલી સ્કીપ્ટ કરતાં દર્શકો હમેશા આગળનું જ વિચારતા હોય છે. તમે થીએટરમાં જોયું હશે કે ફિલ્મમાં કોઇ નબળી સીકવન્સ આવે કે અકારણ ગીત ઘુસાડી દીધું હોય ત્યારે દર્શકો ઊભા થઇને ટહેલવા નીકળી જાય છે. એનું કારણ જ એ કે દર્શકો સ્કીપ્ટથી આગળ ચાલી રહ્યા હોય છે. તમે કોઇ ફાલતુ ચીજ ગીત કે સીકવન્સના નામે ફિલ્મમાં ઠોકી બેસાડો તો દર્શકો ખુરશી પર બેઠા નથી રહેતા.

એવા દોસ્ત રાખો જે તમારી સ્ક્રીપ્ટ સાંભળીને મોઢામોઢ કહી દે કે બકવાસ છે

સ્કીપ્ટ લખો ત્યારે એનો પહેલો ડ્રાફ્ટ લઇને સીધા ફિલ્મમેકર પાસે ન જાવ. એ તમારા દોસ્તોને સંભળાવો. આ દોસ્તો એવા હોવા જોઇએ જે સ્ટોરી સાંભળીને તમને બેધડક કહી દે કે ગધે, યે બકવાસ સ્ટોરી હૈ.  

તમે જે કહાણી લખી છે એ સામેવાળાને ગમશે કે નહીં એ જાણવાની બીજી એક સરળ અને સરસ ટૅકનિક એ છે કે તમે જે કહાણી લખી છે એને બોલીને ટેપ કરીને સાંભળો. ક્યાં કાચું કપાયું છે, ક્યો પ્રસંગ અવગણવામાં આવ્યો છે એ બધુ આપોઆપ પકડાઇ જશે. ફિલ્મ એ બીજું કંઇ નથી પણ વાર્તા સંભળાવવાનું વીઝ્યુઅલ માધ્યમ છે. સામાન્ય રીતે થતું એવું હોય છે કે સમગ્ર કહાણીમાં જે પ્રસંગ લેખકને ખૂબ ગમતો હોય છે એનું વર્ણન તે ખૂબ સારી રીતે કરે છે અને કેટલાક પ્રસંગમાં વીટો વાળી દે છે. લખતી વખતે તેને આ વાત નથી સમજાતી પણ તે જ્યારે ટેપ કરીને સાંભળે છે ત્યારે ત્રુટી પકડાય જાય છે.

રાજ કપૂરે તેના આસિસ્ટન્ટને પૂછ્યું કે હાઉ મેની ટાઇમ્સ યુ સ્લેપ્ટ વીથ યોર હીરોઇન ?

આ ટાઇટલ વાંચીને તમારા કાન સરવા થઇ ગયા હશે. ફિલ્મ એક પ્યોર માધ્યમ છે. એમાં નાની અમથી ભૂલ પણ પકડાયા વગર નથી રહેતી. આ વાત રાજ કપૂરના એક પ્રસંગ દ્વારા સંજય ચૌહાણે સરસ રીતે સમજાવી હતી. રાજ કપૂરના એક આસિસ્ટન્ટે તેમને કહ્યું હતું કે રાજજી, મેં એક સ્ક્રીપ્ટ લખી છે. તમને સંભળાવવા માગું છું. રાજ કપૂરે કહ્યું હતું કે મારે સ્ક્રીપ્ટ નથી સાંભળવી. તું મને એના પરથી નાની ફિલ્મ બનાવીને બતાવ. આસિસ્ટન્ટે ફિલ્મ બનાવી અને રાજ કપૂર માટે પ્રીવ્યૂ રાખવામાં આવ્યો. રાજ કપૂરે એકલાએ ફિલ્મ જોઇ. ફિલ્મ પૂરી થયા બાદ આસિસ્ટન્ટ તરત રાજ કપૂર પાસે પ્રતિભાવ લેવા પહોંચ્યો. રાજ કપૂરે તેને બાજુમાં બેસાડ્યો. પહેલા હળવેકથી અને પછી સ્હેજ ચીઢાઇને આસિસ્ટન્ટને કહ્યું કે હાઉ મેની ટાઇમ્સ યુ સ્લેપ્ટ વીથ યોર હીરોઇન ?

રાજ કપૂરે આસિસ્ટન્ટને હળવેકથી સમજાવીને કહ્યું કે જો ભાઇ, ફિલ્મ એ એકદમ પ્યોર માધ્યમ છે. એમાં નાનામાં નાની ચોરી પણ પકડાયા વિના નહીં રહે. છૂપાવવાનો ગમે તેટલો પ્રયાસ કરશો તો પણ છૂપી નહીં રહે.

સ્ક્રીપ્ટ જેટલી વખત રીરાઇટ થશે એટલી એની ધાર નીકળશે

સંજય ચૌહાણ અને તેજસ વૈદ્ય (તસવીર -  દિપક સોલીયા)

સ્ટોરીને સ્ક્રીન પ્લેમાં ઢાળો ત્યારે એને જેટલી વખત રીરાઇટ કરશો એટલી સ્ક્રીપ્ટ વધુ મજબૂત બનશે. સ્ક્રીનપ્લે લખતી ખતે માત્ર સ્ક્રીનપ્લે જ લખો, ડાયલોગ્સ ન લખો. જ્યાં સુધી સ્ટોરીમાં તમારા કિરદારો બૂમો પાડીને ન કહે કે હવે અમને ડાયલોગ્સ આપો ત્યારે જ ડાયલોગ્સ લખો. કિરદાર પોતાની મેળે જ બોલશે કે હવે અમને ડાયલૉગ્સ આપો. આ પ્રક્રિયા તમને સ્કીપ્ટ લખતી વખતે સારી રીતે સમજાશે.

તમે છ –આઠ મહિનાની મહેનતે જે સ્ક્રીપ્ટ લખી હોય તે સાંભળવા પ્રૉડ્યુસર માંડ પાંચ – દશ મિનિટ કાઢે છે

તમે છ આઠ મહિના સુધી લોહી નિચોવીને એક સ્ક્રીપ્ટ લખી હોય. એ સંભળાવવા જ્યારે કોઇ પ્રોડ્યુસર પાસે જાવ ત્યારે એ કહેશે કે તારી વાર્તા ઝટ પાંચ મિનિટમાં સંભળાવી દે. પ્રોડ્યુસરની જમાત જાડી ચામડીની હોય છે તે જ્યારે આવું કહે ત્યારે તમને પાંનસિંહ તોમર બનીને તેને ભડાકે દઇ દેવાનું મન થઇ જાય. ગુસ્સો આવે. પણ એવું નહીં કરવાનું. કારણકે, પ્રૉડ્યુસર પણ આપણા જ પરિવારનો એક પાયાનો સભ્ય છે. સ્ક્રીપ્ટ મંજૂર થઇ ગયા બાદ પણ પ્રૉડ્યુસર સાથે પૈસાના મામલે શાકભાજીવાળા કાછીયાની જેમ રીતસર ભાવતાલ કરવા પડે છે. ખાસ કરીને સ્ક્રીપ્ટરાઇટર નવો હોય ત્યારે ખાસ. કમનસિબે રાઇટરને રીસ્પેક્ટ ત્યારે જ મળે છે. જ્યારે તેનું નામ થોડું જાણીતું થવા માંડે છે.

મને લૅક્ચર દેતાં નહીં ફાવે, તમે સવાલ પૂછો, હું જવાબ આપીશ : સંજય ચૌહાણ

સંજય ચૌહાણે કરેલી અન્ય કેટલીક વાતો ટૂંકાણમાં.

પાનસિંહ ‘તોખાર’. તમે જોઇ કે નહીં ?

પાનસિંહ ‘તોખાર’

કરણ જોહરોએ હિન્દી ફિલ્મના વીરરસનું જે ખસીકરણ કરી નાખ્યું છે એની સામે તમતમતો તમાચો એટલે પાનસિંહ તોમર. કોઇ પણ પ્રકારની ઉઠાંતરી વગર કે કોઇ પણ પ્રકારના વિદેશી લોકેશનોના ખડકલા વગરની એક દમદાર દેશી ફિલ્મ બનાવી શકાય છે. જે પાનસિંહ તોમરમાં ઝીલાયું છે.

આજકાલ એઇન્ટરટેન્મેન્ટ ફિલ્મોની ધમાલ છે. ઉદ્દેશપૂર્ણ ફિલ્મો પણ એન્ટરટેન્મેન્ટના એન્જીન વગર બનતી નથી ત્યારે પાનસિંહ તોમર પોતાના વિષયને પૂરેપૂરી વફાદાર રહીને લોકોની સામે આવી છે. આ ફિલ્મમાં પણ એન્ટરટેન્મેન્ટ તત્વો ઉમેરવાના પૂરતા ચાન્સીસ હતા. જેમ કે, રાખી સાવંત જેવી એકાદ આઇટેમ ગર્લને લઇને આઇટમ સોન્ગ ઉમેરી શકાત. અને ફિલ્મના પ્રોમોમાં પાનસિંહના પરાક્રમોને બદલે આઇટમ સોન્ગને હાઇલાઇટ કરીને પબ્લીસીટીનો હાઉ ઊભો કરી શકાત. ફિલ્મનું કમર્શીયલ ગણિત તો આમ જ કહે છે. છતાં ફિલ્મમાં આઇટમ સોન્ગ નથી.

શેખર કપૂર જેવા સજ્જ ડિરેક્ટરે બેન્ડિટ ક્વીન ફિલ્મમાં જે રીતે ડાયલોગ્સ તરીકે બેફામ ગાળોનો બંદૂકની ગોળીની જેમ વરસાદ કર્યો હતો એવું પણ પાનસિંહ તોમર ફિલ્મમાં શક્ય હતું. એવું કર્યું હોત તો પણ ગેરવાજબી ન કહેવાત. છતાં ફિલ્મમાં ગાળ પણ નથી. (પાનસિંહ તોમરનો ડિરેક્ટર તિગ્માંશુ ધુલીયા બેન્ડિટ ક્વીન વખતે શેખર કપૂરનો આસિસ્ટન્ટ હતો. તિગ્માંશુ શેખર કપૂરને પોતાના ગુરૂ માને છે.)

માત્ર ઇરફાન ખાન અને રાજેન્દ્ર ગુપ્તાને બાદ કરો તો ફિલ્મમાં એક પણ એવો કલાકાર નથી જેનું નામ દર્શકો માટે જૂનું અને જાણીતું હોય. છતાં ફિલ્મનું એક પણ કિરદાર ક્યાંય નબળું પડતું નથી. પંદરેક સેકન્ડના ડાયલોગવાળો એક સીન ભજવતી ઇરફાનની ‘મા’ થી લઇને ઇરફાનના સાથીદારોએ એવા પરફોર્મન્સ આપ્યા છે કે બધા જાણે ચમ્બલથી સીધા સિનેસ્ક્રીન પર ઉતર્યા હોય. મોટા ભાગના કલાકારો થીએટરના કલાકારો છે. થીએટર કલાકારોને એવા માંજે છે કે એના પરફોર્મન્સને ક્યારેય કાટ લાગતો નથી.

ફિલ્મનો કૅપ્ટન તિગ્માંશુ ધુલીયા છે. ફિલ્મના હીરો બે છે. એક ઇરફાન અને બીજો સંજય ચૌહાણ. ફિલ્મની પટકથા તિગ્માંશુ ધુલીયાએ સંજય ચૌહાણ સાથે મળીને લખી છે. તિગ્માંશુ ધુલીયા પાસે સન્ડે મેગેઝીનમાં છપાયેલો પાનસિંહ તોમર વિષેનો એક માત્ર આર્ટીકલ હતો. માત્ર એ આર્ટીકલને આધારે સંજય ચૌહાણે મધ્ય પ્રદેશના શહેરો અને ગામડાઓમાં ફરીને દોઢ વર્ષ સુધી રીસર્ચ કર્યું હતું અને પાનસિંહ તોમરને અક્ષરદેહ આપ્યો હતો.

ફિલ્મ પર તિગ્માંશુનો કમાલનો કમાન્ડ છે. ફિલ્મમાં મૅલોડ્રામાનો મસાલો છૂટથી ભભરાવી શકાય એવા પ્રસંગ હતા. ઇરફાનને અમુક દ્રશ્યોમાં છૂટથી ઇમોશનલ દર્શાવી શકાયો હોત. પરંતુ એવી કોઇ સ્વતંત્રતા લીધા વગર તિગ્માંશુ ધુલીયાએ ફિલ્મને છાજે એવા બંધારણમાં રાખી છે. પાનસિંહ તોમર નામના તોખાર જેવા વ્યક્તિ પ્રત્યેની તિગ્માંશુની નિષ્ઠા ફિલ્મની દરેક ફ્રેમમાં જોઇ શકાય છે માટે જ ડિરેક્ટરે કોઇ કમર્શીયલ કોમ્પ્રોમાઇઝ નથી કર્યા.

હવે ઇરફાનની વાત કરીએ. જેની ઇમેજ અક્ષય કુમાર જેવી ન હોય એવો કોઇ ચાલીસી વટાવી ચૂકેલો એક્ટર એથ્લીટની ભૂમિકામાં ફિલ્મને દોડાવી જાય એ જબરી વાત છે. પાનસિંહ તોમર ફિલ્મ ચાલવાની કે હીટ જવાની સંપૂર્ણ જવાબદારી ઇરફાન છે. એ જવાબદારી તેણે એ રીતે નિભાવી છે કે એ પાનસિંહ તોમર તરીકે ફિલ્મમાં એ જ્યારે દોડતો હોય ત્યારે ભારતના આમ આદમી એવા દર્શકને તેની દોડમાં પોતાના ધબકારાં સંભળાય.

ફિલ્મો ભારતનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. ગાંધીજીએ કહ્યું હતું કે સાચું ભારત ગામડાંમાં વસે છે. ફિલ્મોમાંથી હવે ગામડાંની એવી બાદબાકી થઇ ગઇ છે જાણે ગામડાં પાકિસ્તાનમાં ચાલ્યા ગયા હોય. પીપલી લાઇવ અને પાનસિંહ તોમર જેવી ફિલ્મો મલ્ટીપ્લેક્સમાં પોપકોર્ન ફાંકતા દર્શકોને એ વાતનું ભાન કરાવે છે કે તમે જે પોપકોર્ન ફાંકો છો એના માટે અમારા જેવા ખેડૂતો ખેતરમાં ધાણીફૂટ જીંદગી જીવે છે. પાનસિંહ તોમર ન જોઇ હોય તો હજી પણ જોઇ આવો. કદાચ તમને એ ફિલ્મ એટલી મહાન ન પણ લાગે પરંતુ આવી ફિલ્મની દેશમાં જરૂર છે એવું તો જરૂર લાગશે જ.

તેજસ વૈદ્ય, મુંબઇ